زندگی‌نامه هنری فورد

موفقیت در تولید این چهارچرخه نام هنری فورد را بر سر زبان‌ها انداخت و جسارتش را در چشم سرمایه‌داران و صنعتگران تثبیت کرد. او البته به همین یک خودرو اکتفا نکرد. در ماه‌های بعد، فورد خودرو را تقریباً از نو بازسازی کرد و قطعات چوبی را با فلزی جایگزین نمود، یک سیستم خنک‌کننده به موتور افزود و چرخ‌های محکم‌تری نصب کرد. خودروی تکمیل‌شده، اکنون قابل اعتمادتر شده بود. فورد آن را اندکی بعد به قیمت ۲۰۰ دلار فروخت تا سرمایه‌ای برای پروژه‌های بعدی کسب کند (جالب آنکه او بعدها در سال ۱۹۰۴ همین خودرو را تنها با پرداخت ۶۵ دلار دوباره خریداری کرد و امروز این یادگار ارزشمند در موزه هنری فورد در دیربورن نگهداری می‌شود).

پس از چهارچرخه، فورد چند نمونه خودروی آزمایشی دیگر نیز ساخت و بهبود داد. رویای بزرگ‌تر او تأسیس یک شرکت خودروسازی بود تا بتواند خودرو را به تولید انبوه برساند. در اوت ۱۸۹۹ با جلب نظر چند سرمایه‌گذار محلی، هنری فورد و شرکا نخستین شرکت خودروسازی خود را با نام “شرکت خودروی دیترویت” ثبت کردند. اما این شرکت نوپا نتوانست انتظارات مالی سرمایه‌گذاران را برآورده کند. فورد که مدام در حال اصلاح و ارتقای مدل‌های آزمایشی بود، از دید سرمایه‌داران فردی کمال‌گرا بود که به جای فروش محصول، وقت را صرف بهبود بی‌پایان خودرو می‌کرد. سرانجام شرکت دیترویت در اوایل ۱۹۰۱ میلادی منحل شد و اولین تجربهٔ کسب‌وکار فورد به شکست انجامید.

ناکامی در کسب‌وکار، هنری فورد را متوقف نکرد. او به زودی تصمیم گرفت مهارت‌های فنی‌اش را در راه جدیدی امتحان کند. مسابقات اتومبیل‌رانی. فورد فهمید پیروزی در پیست‌های سرعت می‌تواند شهرت و اعتماد سرمایه‌داران را به همراه بیاورد. او یک خودروی مسابقه به نام «Sweepstakes» طراحی کرد و در اکتبر ۱۹۰۱ شخصاً پشت فرمان آن در یک مسابقه ۱۰ مایلی در شهر گروس‌پوینت میشیگان شرکت کرد و با غلبه بر راننده نامدار آن دوران الکساندر وینتون، موفق به کسب مقام اول شد. این پیروزی او را به عنوان یک نابغه فنی در محافل خودروسازی مطرح کرد. اندکی بعد، فورد خودروی مسابقه‌ای قوی‌تری به نام ۹۹۹ ساخت که ژانویه ۱۹۰۴ توانست رکورد سرعت آمریکا را جابجا کند (پیمودن یک مایل در ۳۹٫۴ ثانیه بر روی یخ دریاچه سنت‌کلر، معادل سرعت حدود ۱۴۷ کیلومتر بر ساعت). رانندگی این اتومبیل جسورانه را بارنی اولدفیلد برعهده داشت؛ او با خودروی ۹۹۹ در مسابقات سراسر ایالات متحده شرکت کرد و نام هنری فورد را بر سر زبان‌ها انداخت. به این ترتیب فورد ظرف چند سال از یک کارآفرین شکست‌خورده، به چهره‌ای شناخته‌شده در صنعت نوپای خودرو بدل شد.

در پی این موفقیت‌ها، هنری فورد بار دیگر بخت خود را در تجارت آزمود. او در اواخر ۱۹۰۱ با پشتیبانی مالی برخی سرمایه‌داران دیترویت، شرکت تازه‌ای را بنیان گذاشت که به افتخار خودش “شرکت خودروی هنری فورد” نام گرفت. اما اختلاف نظر میان فورد و سرمایه‌گذاران درباره مسیر آینده، دیری نپایید که باعث جدایی شد. هنری کمتر از یک سال بعد، این شرکت را ترک کرد و سرمایه‌گذاران باقی‌مانده نام شرکت را به کادیلاک تغییر دادند. شرکتی که بعدها یکی از رقبای لوکس‌ساز فورد شد.

تأسیس شرکت فورد و مدل T

پس از دو تلاش ناموفق، هنری فورد ۴۰ ساله مصمم بود این بار ابتکار عمل و کنترل شرکت را شخصاً در دست گیرد. او با درس گرفتن از تجربیات گذشته، این‌بار به سراغ سرمایه‌گذارانی رفت که به ایده‌هایش ایمان داشته باشند. در ۱۶ ژوئن ۱۹۰۳ هنری فورد به همراه ۱۱ سهامدار دیگر و با سرمایه اولیه ۲۸٬۰۰۰ دلار، به طور رسمی شرکت فورد موتور را در دیترویت پایه‌گذاری کرد. فورد با در اختیار داشتن ۲۵٫۵٪ از سهام شرکت، سِمت معاون رئیس و مهندس ارشد را برعهده گرفت (چند سال بعد در ۱۹۰۶ به ریاست شرکت رسید). اولین خودروی تولیدی این شرکت تازه‌تأسیس، مدل A ۱۹۰۳ بود که در ژوئیه همان سال به فروش رسید. طی چند سال بعد، شرکت فورد مدل‌های گوناگونی با حروف الفبا (از مدل B گرفته تا K و S) تولید کرد و به تدریج جای پای خود را در بازار محکم نمود. در این میان مدل N 1906 با قیمت نسبتاً پایین و کیفیت مناسب، پرفروش‌ترین خودروی آمریکا شد و موفقیت آن نویدبخش طرح بزرگ هنری فورد بود.

هنری فورد از ابتدای تأسیس شرکت رویای ساخت خودرویی را در سر داشت که «برای توده مردم» طراحی شده باشد. خودرویی که هر خانواده کارگر در آمریکا نیز بتواند خریداری کند. این رؤیا در اکتبر ۱۹۰۸ به واقعیت پیوست، زمانی که فورد مدل T افسانه‌ای به بازار معرفی شد. مدل T دقیقاً همان خودرویی بود که فورد وعده‌اش را داده بود: مقرون‌به‌صرفه، بادوام و استفاده‌آسان. این خودرو موتور ۴ سیلندر ساده و قابل اعتمادی داشت که تمام قطعاتش در یک بلوک یکپارچه بودند؛ فرمان آن بر خلاف اکثر رقبا در سمت چپ قرار داشت که دید بهتری به راننده می‌داد و بعداً همه خودروسازان از این ابتکار پیروی کردند. مدل T ارتفاع بلندی از سطح زمین داشت تا در جاده‌های خاکی و ناهموار آن دوران بتواند براحتی تردد کند. مهم‌تر از همه، تعمیر و نگهداری آن بسیار ساده بود به طوری که خود مالک به‌راحتی می‌توانست سرویس‌های عادی را انجام دهد. قیمت اولیه این خودرو در زمان عرضه ۸۲۵ دلار (معادل حدود ۲۱٬۰۰۰ دلار امروزی) بود؛ قیمتی که هرچند نسبت به درآمد آن زمان هنوز قابل توجه بود، اما بسیار کمتر از خودروهای لوکس موجود محسوب می‌شد و با برنامه‌ریزی فورد قرار بود باز هم کاهش یابد.

مدل T به سرعت با استقبال بی‌نظیری مواجه شد و به محبوب‌ترین خودروی آمریکا تبدیل گردید. تقاضا به حدی بالا رفت که شرکت فورد ناچار شد سفارش جدید را متوقف کند تا از عهده تولید برآید. تا سال ۱۹۱۴ میلادی نیمی از تمام خودروهای در حال تردد در جاده‌های ایالات متحده، فورد مدل T بودند. مردم عاشق این «لیزی حلبی» (لقبی محبت‌آمیز که به مدل T داده بودند) شده بودند چرا که زندگیشان را دگرگون می‌کرد: سفر را آسان و ارزان کرده بود، فاصله شهر و روستا را کم کرده بود و آزادی جا‌به‌جایی را برای خانواده‌های عادی به ارمغان آورده بود. نکته جالب اینکه فورد در ابتدا مدل T را در رنگ‌های متنوعی عرضه می‌کرد، اما از سال ۱۹۱۴ بنا به ملاحظات تولیدی، تصمیم گرفت همه مدل‌های T را فقط به رنگ مشکی تولید کند تا فرایند ساخت سریع‌تر و ارزان‌تر شود. او بعدها به طنز گفت: «مشتری می‌تواند خودروی مدل T را به هر رنگی که دوست دارد بخرد، به شرط آنکه آن رنگ مشکی باشد»! این جملهٔ مشهور، سادگی و یک‌رنگی مدل T را به خاطره‌ها پیوند زد.

تولید انبوه و دوران طلایی فورد

موفقیت خیره‌کننده مدل T، هنری فورد را بر آن داشت که برای پاسخگویی به تقاضای عظیم بازار، روش‌های انقلابی در تولید صنعتی ابداع کند. او که همواره به بازدهی و بهره‌وری بالا اعتقاد داشت، در سال‌های ۱۹۱۲ تا ۱۹۱۴ روی بهبود روش‌های تولید تمرکز کرد. سرانجام فورد و تیم مهندسانش در کارخانهٔ جدیدشان در هایلند پارک میشیگان، شیوه‌ای را تکامل دادند که صنعت را برای همیشه متحول کرد: خط تولید متحرک یا مونتاژ خطی. ایده اصلی این بود که به جای اینکه کارگران به سراغ خودروی در حال ساخت بروند، خودرو بر روی نقاله یا ریلی حرکت کند و قطعات مرحله به مرحله توسط کارگران ثابت نصب شود. فورد این ایده را از خط کشتارگاه‌های صنعتی الهام گرفته بود و با مهندسی دقیق آن را در کارخانه خود پیاده کرد.

نتیجه حیرت‌انگیز بود: زمان مونتاژ یک شاسی خودرو از ۱۲٫۵ ساعت به تنها ۱٫۵ ساعت کاهش یافت. بدین ترتیب در سال ۱۹۱۳ تولید شرکت فورد به شکل چشمگیری افزایش پیدا کرد و بیش از ۲۵۰ هزار دستگاه خودرو در آن سال ساخته شد. سال بعد (۱۹۱۴) فورد موفق شد تولید را به بیش از ۴۷۰ هزار دستگاه در سال برساند. حجم تولید آنقدر بالا رفت که قیمت مدل T به مرور کاهش یافت و تا سال ۱۹۱۶ به حدود ۳۶۰ دلار رسید. این کاهش قیمت، مدل T را کاملاً در دسترس طبقه متوسط قرار داد و باعث شد رانندگی خودرو برای اولین بار به مهارتی فراگیر در میان مردم تبدیل شود. تولید انبوه همراه با کیفیت مناسب، اعتبار صنعتگری هنری فورد را به اوج رساند و ثروت سرشاری نصیب او و شرکتش کرد. در سال ۱۹۱۸ تخمین زده می‌شد نیمی از رانندگان آمریکایی، رانندگی را با مدل T یاد گرفته‌اند. به جرأت می‌توان گفت فورد با مدل T و نظام تولید انبوه خود، آمریکا را بر چرخ چهار لاستیک سوار کرد.

اما هنری فورد تنها به افزایش تیراژ تولید قانع نبود؛ او نگرش متفاوتی نسبت به نیروی کار نیز داشت که در نهایت منجر به حرکتی تاریخی شد. در روز ۵ ژانویه ۱۹۱۴، فورد بیانیه‌ای منتشر کرد که صنعت را شگفت‌زده کرد: افزایش حداقل دستمزد کارگران خط تولید به ۵ دلار در روز و کاهش ساعت کار روزانه از ۹ ساعت به ۸ ساعت. این مبلغ بیش از دو برابر دستمزد معمول کارگران صنایع در آن زمان بود و اقدامی سخاوتمندانه و بی‌سابقه محسوب می‌شد. اعلام این خبر، موجی از متقاضیان کار را به سوی درهای کارخانه فورد سرازیر کرد به طوری که فردای آن روز حدود ۱۰ هزار نفر برای استخدام در صف ایستادند. دلیل فورد از این کار، برخلاف تصور اولیه، صرفاً نوع‌دوستی نبود بلکه او در این کار نبوغ مدیریتی به خرج داده بود. فورد معتقد بود دستمزد بالاتر باعث جذب بهترین کارگران و افزایش بهره‌وری آنان می‌شود. همان‌طور که پیش‌بینی می‌کرد، با اجرای طرح دستمزد ۵ دلاری، بهره‌وری کارگرانش بالا رفت، نرخ خروج نیروی کار کاهش یافت و شرکت در هزینه‌های آموزشی و استخدامی صرفه‌جویی کرد. از سوی دیگر کارگرانی که حقوق بالاتری می‌گرفتند، خود قادر به خرید محصولات بیشتری از جمله خودروی فورد بودند و این به رشد اقتصاد کمک می‌کرد. حرکت فورد چنان موفق بود که رقبا نیز ناچار شدند دستمزدها را افزایش دهند تا نیروی کار ماهر خود را از دست ندهند. هنری فورد با یک تیر چند نشان زد: هم زندگی طبقه کارگر را بهبود بخشید، هم وفاداری نیروی انسانی و بهره‌وری را بالا برد و هم وجهه اجتماعی مثبتی برای برند خود ساخت.

البته تصمیمات هنری فورد در قبال کارکنان همیشه هم محبوبیت به دنبال نداشت. او در کنار افزایش حقوق، انتظارات سختگیرانه‌ای در زمینه رفتار و زندگی شخصی کارگران وضع کرده بود. فورد معتقد بود کارکنانش باید زندگی سالم و منضبطی داشته باشند و پولی را که به دست می‌آورند درست مصرف کنند. در راستای این تفکر، او دفتری به نام «بخش اجتماعی» در شرکت ایجاد کرد و حدود ۵۰ بازرس را به کار گرفت تا زندگی کارگران را خارج از کارخانه بررسی کنند. این بازرسان به خانه کارگران سر می‌زدند و مطمئن می‌شدند که کارگر دور از مشروبات الکلی، قمار و فساد باشد، خانه‌اش تمیز و فرزندانش به مدرسه بروند و درآمدش را پس‌انداز یا درست مصرف کند. تنها کارگرانی که این شرایط را رعایت می‌کردند، می‌توانستند علاوه بر دستمزد، در سود شرکت هم سهیم شده و پاداش یا سهام دریافت کنند. فورد در ابتدا این سیاست را برای کمک به کارگران و ارتقای سطح زندگی آنان اجرا کرد و خود آن را «دخالت خیرخواهانه» می‌دانست؛ اما بسیاری از کارکنان از چنین دخالتی در زندگی خصوصی ناراضی بودند و آن را توهین‌آمیز تلقی می‌کردند. فشارها و انتقادات باعث شد فورد در سال‌های بعد به تدریج از سختگیری‌های پدرمآبانهٔ خود بکاهد و تا ۱۹۲۱ میلادی عملاً بخش اجتماعی نظارت‌گر را منحل کرد.

در نیمهٔ نخست دهه ۱۹۱۰، هنری فورد در اوج شهرت و موفقیت بود. شرکت او پول‌سازترین خودروساز آمریکا شده بود و خود فورد به یکی از ثروتمندترین افراد کشور تبدیل شده بود. با این حال اوضاع همیشه بر وفق مراد پیش نماند. رقیبان صنعت خودرو آرام ننشسته بودند و یکی پس از دیگری با مدل‌های متنوع‌تر و امکانات بهتر به میدان می‌آمدند. شرکت جنرال‌موتورز به رهبری آلفرد اسلون شروع به عرضه مدل‌های گوناگون در کلاس‌های مختلف قیمت کرد و هر سال تغییراتی در ظاهر و امکانات خودروهایش می‌داد تا مشتریان را ترغیب به تعویض خودرو کند. در مقابل، هنری فورد سرسختانه به اصل سادگی و عدم تغییر مدل T وفادار مانده بود و اعتقادی به تنوع‌بخشی نداشت. او گزارش‌های مدیرانش را که از افت فروش مدل T در میانهٔ دهه ۱۹۲۰ حکایت داشت، نپذیرفت و قبول نمی کرد که زمان تغییر فرا رسیده است. این یکدندگی فورد، کشمکش‌هایی را در داخل شرکت ایجاد کرد.

چالش‌های دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰

با ورود به دهه ۱۹۲۰ میلادی، مشخص شد که عصر فرمانروایی بلامنازع مدل T رو به پایان است. فروش این مدل رفته‌رفته افت کرد زیرا بازار اشباع شده بود و سلیقه خریداران به خودروهای مدرن‌تر و مجهزتر گرایش پیدا کرده بود. ادسل فورد پسر هنری که اکنون جوانی شایسته و مدیر تولید شرکت بود، همراه با تعدادی از مدیران ارشد به هنری فورد فشار می‌آوردند که مدل جدیدی را جایگزین مدل T کند. اما هنری این ایده را نوعی شکست برای دستاورد محبوبش می‌دانست و در برابر آن مقاومت می‌کرد. در ژانویه ۱۹۲۶ یکی از معاونان شرکت به نام ارنست کانزلر که اتفاقاً داماد هنری هم بود در یادداشتی رسمی به فورد نوشت که ادامه تولید مدل T به زیان شرکت است و باید هرچه زودتر متوقف شود. واکنش هنری فورد به این انتقاد صریح تند بود؛ او از انتقاد خوشش نمی‌آمد و بر اساس روایت‌ها، کانزلر را در جلسات علنی تحقیر کرد و ظرف چند ماه از شرکت کنار گذاشت. با این وجود روند واقعی بازار سرانجام کار خود را کرد. در می ۱۹۲۷ پس از تولید پانزده میلیون دستگاه خودروی مدل T، تولید این خودرو  پس از ۱۵ سال متوقف شد و آخرین دستگاه آن با حضور هنری و ادسل از خط مونتاژ خارج شد. فورد در برابر دوربین‌ها لبخند می‌زد اما بی‌شک این لحظه برای او احساسی دوگانه داشت؛ پایان یک دوران پرافتخار و آغاز فصل جدیدی که هنوز نتیجه‌اش معلوم نبود.

هنری فورد علی‌رغم تأخیر در پذیرش تغییر، به محض قانع‌شدن، با تمام نیرو وارد عمل شد. او شش ماه کارخانه‌ها را تعطیل کرد تا خطوط تولید را برای ساخت مدل جدید بازسازی کند؛ نزدیک به ۷۵٪ ماشین‌آلات باید تعویض یا اصلاح می‌شد و ۶۰ هزار کارگر موقتاً تعلیق شدند تا پروژه ارتقای کارخانه تکمیل گردد. سرمایه‌گذاری عظیمی انجام گرفت (حدود ۲۵۰ میلیون دلار) تا کارخانه آماده تولید خودروی بعدی شود. سرانجام در دسامبر ۱۹۲۷ خودروی جدید شرکت به نام فورد مدل A رونمایی شد. مدل A پاسخ هنری فورد به درخواست عصر جدید مبنی بر خودرویی مدرن‌تر با طراحی تازه، رنگ‌بندی متنوع و امکانات بهتر نسبت به مدل Tبود. موتور ۴ سیلندر مدل A قوی‌تر بود و خودرو به گیربکس استاندارد ۳ دنده و ترمز چهارچرخ مجهز شده بود. جالب اینکه خود هنری بیشتر روی جنبه‌های فنی مانند موتور و شاسی تمرکز داشت و طراحی ظاهری بدنه را عمدتاً به پسرش ادسل سپرده بود. مدل A در بازار موفق شد و تا سال ۱۹۳۱ بیش از ۴ میلیون دستگاه از آن فروش رفت. با این حال، این بار هنری فورد رویکرد انعطاف‌پذیرتری در پیش گرفت و پذیرفت که هر سال تغییرات و بهبودهایی در محصولات اعمال شود، همان سیاستی که رقیبش جنرال موتورز برای تحریک بازار استفاده می‌کرد.

هنری فورد که حالا در اواخر دهه ۱۹۲۰ به ۶۰ سالگی رسیده بود، علاوه بر دگرگونی‌های صنعتی، درگیر مسائل دیگری نیز شد که چهره‌ای بحث‌برانگیز از او به نمایش گذاشت. یکی از تیره‌ترین فصول زندگی فورد در این دوره، اقدامات او در انتشار مطالب ضدیهودی و ورود به بحث‌های سیاسی بود. در سال ۱۹۱۸، هنری فورد یک هفته‌نامه محلی گمنام به نام دیربورن ایندیپندنت را خریداری کرد. دو سال بعد، از می ۱۹۲۰ این نشریه شروع به انتشار سلسله مقالاتی تحت عنوان «یهودی بین‌المللی؛ مشکل بزرگ جهان» کرد. مقالات سرشار از مضامین ضد یهودی بود و بر پایه نظریه‌های توطئه‌آمیز یهودستیزانه نوشته می‌شد. از جمله، این نشریه برای اولین بار متن جعلی بدنام پروتکل‌های مشایخ صهیون را در آمریکا منتشر کرد. فورد علناً یهودیان را عامل جنگ‌ها و مصائب جهان معرفی می‌کرد و حتی ادعا می‌کرد بانکداران یهودی پشت پرده تشویق آمریکا به ورود به جنگ جهانی هستند. انتشار این مطالب با واکنش و اعتراض شدید سازمان‌های یهودی در آمریکا مواجه شد و بسیاری از شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی، هنری فورد را به خاطر ترویج نفرت محکوم کردند. با این وجود فورد تا چند سال به لجاجت خود ادامه داد. او در مصاحبه‌ای با نیویورک تایمز در فوریه ۱۹۲۱ گفت: «تنها چیزی که می‌توانم درباره پروتکل‌ها بگویم این است که کاملاً با واقعیت‌های درحال وقوع مطابقت دارند.» این سخنان وی خشم منتقدان را بیشتر کرد.

مقالات ضدیهودی دیربورن ایندیپندنت بعدها در آلمان نازی نیز تجدیدچاپ شد و مورد استقبال محافل نازی قرار گرفت. شخص آدولف هیتلر، رهبر نازی‌ها، شیفته برخی دیدگاه‌های هنری فورد بود. او در کتاب نبرد من از فورد نام برد و او را تنها «مرد بزرگ غیر یهودی» در آمریکا توصیف کرد که «یهودیان از او متنفرند اما کاملاً مستقل است». هیتلر عکس بزرگی از فورد را بر دیوار دفتر خود آویخته بود و در سخنرانی ۱۹۳۱ اظهار داشت که هنری فورد الگوی اوست و تمام تلاشش را خواهد کرد تا نظریات فورد را در آلمان عملی کند. گرچه بعدها معلوم شد فورد هیچ رابطهٔ مستقیمی با حزب نازی نداشته و حتی وقتی یک فرستادهٔ هیتلر در سال ۱۹۲۴ از او درخواست کمک مالی به نازی‌ها کرد، فورد این درخواست را رد نمود، اما ناخواسته تبلیغات و گفته‌هایش مورد سوءاستفاده نازی‌ها قرار گرفت. نهایتاً در سال ۱۹۲۷، تحت فشار چند شکایت حقوقی از سوی فعالان یهودی (از جمله پرونده‌ای به رهبری وکیل یهودی آرون ساپایرو)، هنری فورد ناچار شد نشریه دیربورن ایندیپندنت را تعطیل کند و رسماً از جامعه یهودیان عذرخواهی نماید. او در نامه عذرخواهی خود عنوان کرد که از محتوای توهین‌آمیز مقالات بی‌اطلاع بوده و به شدت پشیمان است. هرچند بسیاری در صحت این عذرخواهی تردید داشتند و آن را تاکتیکی برای فرار از فشار می‌دانستند، به هر حال از آن پس فورد دیگر مستقیماً در فعالیت‌های ضدیهودی دخالت نکرد.